Przebieg procesu małżeńskiego w sądach kościelnych

I. Wpłynięcie skargi powodowej do właściwego Sądu

Strona powodowa, która uważa swoje małżeństwo za nieważne, musi wnieść do właściwego sądu skargę powodową o nieważność małżeństwa, dołączając do niej niezbędne przez wskazany sąd załączniki, nie zapominając również o obowiązkowej liście świadków, którzy jej historię potwierdzą.

Właściwym sądem do przyjęcia i rozpatrzenia sprawy jest: 1°trybunał miejsca, w którym małżeństwo zostało zawarte; 2° trybunał miejsca, w którym jedna ze stron lub obie strony mają stałe lub tymczasowe zamieszkanie; 3° trybunał miejsca, w którym faktycznie trzeba będzie zebrać większość dowodów, np. mieszkają wszyscy świadkowie.

II. Dekret przyjęcia skargi powodowej, wyznaczenia obrońcy węzła i powiadomienia stron

Po otrzymaniu kompletnej skargi powodowej szef danego sądu (oficjał) – o ile uważa, że posiada ona podstawy do rozpoczęcia procesu – winien ją przyjąć dekretem i nakazać doręczenie jej kopii obrońcy węzła małżeńskiego oraz stronie pozwanej, wyznaczając im termin piętnastu dni na wyrażenie swojego stanowiska.

III. Dekret ustalenia formuły wątpliwości procesowej, rodzaju procesu i ustanowienia kolegium sędziowskiego

Po upływie terminu wypowiedzenia się stron oraz obrońcy węzła małżeńskiego, przewodniczący danej sprawy określa formułę wątpliwości oraz decyduje, czy sprawa ma być rozpoznawana
w procesie zwykłym czy w procesie skróconym. Na tym etapie strona powodowa otrzymuje również informację o wysokości taksy procesowej i dane, niezbędne do dokonania opłaty. Rozpoczyna się okres oczekiwania na instrukcję dowodową, trwa on od 3 do 12 miesięcy.

IV. Instrukcja dowodowa

1. Zeznania stron

Po wydaniu dekretu rozpoczęcia instrukcji dowodowej sędzia przewodniczący redaguje pytania na podstawie skargi powodowej i pisemnych wypowiedzi stron. Kwestie do procesu może podać także adwokat o ile występuje w sprawie.

Każda ze stron ma wyznaczony inny dzień przesłuchania, nie praktykuje się wspólnego składania zeznań jak w sądach cywilnych. Przed zeznaniami strony składają przysięgę, że będą mówiły tylko prawdę. Jeśli strona pozwana, prawidłowo wezwana, nie stawia się na dwukrotne wezwanie sądu, sędzia przewodniczący wydaje dekret uznania jej za nieobecną w procesie i prowadzi sprawę dalej bez jej udziału.

2. Zeznania świadków

Po przesłuchaniu stron sędzia wydaje dekret dopuszczający świadków i ustala daty ich przesłuchania. Zwykle od 1 do 3 miesięcy po przesłuchaniu stron.

Nie ma dokładnych przepisów co do ilości świadków, z reguły dobrze, aby było ich więcej niż 2, ale mniej niż 5. Najważniejsza jest jakość zeznań świadków (czyli wiedza, jaką posiadają), niż ilość świadków w procesie. Świadków proponują strony, najczęściej spośród osób sobie bliskich (rodzina, bliscy znajomi, sąsiedzi). Strony składają listę świadków razem ze skargą powodową.

3. Opinia biegłego

Po przesłuchaniu stron i świadków sędzia przewodniczący wydaje dekret powołania biegłego sądowego (psychologa, psychiatry bądź innego specjalisty) – o ile jego opinia jest niezbędna
w dochodzeniu. Strony zwykle otrzymują listownie jego nazwisko oraz zakres czynności. Następnie są poinformowane na piśmie lub telefonicznie o terminie spotkania z biegłym, który po takim spotkaniu, zwykle od miesiąca do 6 miesięcy od badania przygotowuje swoją opinię na temat danego małżeństwa.

4. Uwagi obrońcy węzła

Po uzyskaniu opinii biegłego akta sprawy są przekazywane obrońcy węzła małżeńskiego celem sporządzenia uwag przedwyrokowych. Obrońca Węzła Małżeńskiego przygotowuje swoje uwagi od miesiąca do 6 miesięcy od otrzymania akt procesowych.

V. Dekret publikacji akt

Po przesłuchaniu stron i świadków, a także uzyskaniu opinii biegłego oraz obrońcy węzła małżeńskiego, sędzia przewodniczący wydaje dekret publikacji (ogłoszenia) akt. Strona powodowa oraz pozwana – o ile wzięła udział w procesie i złożyła zeznania – są informowane listem poleconym o terminie, w którym mogą się zapoznać z zebranym w sprawie materiałem. Mogą to zrobić za pośrednictwem swojego adwokata.

Po przeczytaniu akt każda strona składa oświadczenie, że zapoznała się z aktami. Swoje uwagi na temat postępowania może wnieść w terminie dziesięciu dni od daty zapoznania się z aktami sprawy.

VI. Zamknięcie postępowania dowodowego i dyskusja sprawy

Po upłynięciu terminu zapoznania się z aktami, sędzia przewodniczący wydaje dekret zamknięcia postępowania dowodowego i przekazuje akta sprawy sędziom celem sporządzenia votów (wniosków) sędziowskich. Sprawa wchodzi w fazę wyrokowania.

VII. Wyrok końcowy i ogłoszenie wyroku

Po uzyskaniu trzech głosów sędziowskich, przewodniczący kolegium bądź mianowany przez niego ponens przystępuje do redakcji wyroku. Kopia wyroku jest niezwłocznie wysyłana listem poleconym stronie powodowej lub jej adwokatowi, zaś stronie pozwanej tylko wtedy, jeśli wzięła udział w procesie i złożyła zeznania. Jeśli strona pozwana nie wzięła udziału w procesie, otrzymuje jedynie zawiadomienie o wyroku, zawierające ostateczne rozstrzygnięcie.

VIII. Wykonalność wyroku

Wyrok, który stwierdził nieważność małżeństwa w pierwszej instancji (czyli wyrok pozytywny), staje się wykonalny po upływie 15 dni od otrzymania kopii wyroku bądź zawiadomienia o wyroku przez strony i obrońcę węzła małżeńskiego. Po upłynięciu tego terminu i przy braku apelacji stron
i obrońcy węzła małżeńskiego, uczestnicy procesu otrzymują dekret wykonawczy, co oznacza, że mogą zawrzeć nowe małżeństwo, o ile nie zostało to zabronione zakazem dołączonym do wyroku.

IX. Apelacja

Stronie, która uważa się za pokrzywdzoną i nie zgadza się z treścią wyroku, przysługuje prawo wniesienia skargi o nieważność wyroku lub apelacji od tegoż wyroku w ciągu 15 dni od dnia jego otrzymania do Trybunału II instancji lub Roty Rzymskiej w Rzymie. Szczegółowe pouczenie
o sposobie złożenia apelacji zawiera się w zawiadomieniu o wyroku, które po zakończeniu procesu otrzymują obie strony.